توسعه پایدار در دانشگاه

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

محمد ترابی: دانشگاه به‌ عنوان یکی از نهادهای اصلی در تولید علم و دانش، نقد اجتماعی و تربیت نیروی انسانی متخصص نقشی تعیین‌کننده در تحقق توسعه پایدار ایفا می‌کند. این نقش نه‌فقط از منظر علمی و فنی، بلکه در بعد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نیز اهمیت دارد؛ چراکه دانشگاه می‌تواند به‌ عنوان فضای زایش تفکر انتقادی، خلق نوآوری و بستری برای مشارکت اجتماعی عمل کند. با‌این‌حال ظرفیت دانشگاه برای ایفای این کارکردها وابسته به وضعیت درونی آن است. توسعه پایدار در خود نهاد دانشگاه باید به‌ عنوان پیش‌نیاز ایفای نقش مؤثر در توسعه پایدار جامعه دیده شود.

در ایران دانشگاه‌ها حتی در حوزه‌های علمی نیز استقلال کافی ‌ندارند. تصمیم‌گیری در حوزه آموزش عالی اغلب تابعی از تحولات سیاسی و امنیتی است و مداخلات نهادهایی که بیرون از دانشگاه قرار دارند، ساختار تصمیم‌‌گیری درون دانشگاه را تضعیف کرده است. طی دهه اخیر این روند تشدید شده و هم‌زمان با فشارهای اقتصادی و افزایش ناامیدی اجتماعی، دانشگاه‌ها با چالش‌های بی‌سابقه در زمینه آزادی‌های آکادمیک، حکمرانی دانشگاهی و ارتباط با جامعه مواجه شده‌اند.

در چنین شرایطی مفهوم توسعه پایدار که بر تعادل میان سه محور اصلی حفاظت از محیط‌ زیست، رشد اقتصادی و عدالت اجتماعی تأکید دارد، بیش از پیش اهمیت می‌یابد. این اصول در بستر دانشگاه باید به‌ شکل درونی نهادینه شوند. اما محیط آکادمیک در ایران نه‌تنها از نهادینه‌‌کردن این مؤلفه‌ها بازمانده، بلکه در بسیاری موارد خود به عرصه‌ای برای نقض آنها بدل شده است. اخراج یا کنار‌گذاشتن استادان منتقد، محدودسازی تشکل‌های دانشجویی، گسترش سانسور علمی و تضعیف فرایندهای مشارکتی، از‌جمله نشانه‌هایی هستند که حاکی از افت کیفیت حکمرانی دانشگاهی و خروج از مسیر توسعه پایدارند.

در این میان، شاخص جهانی دانش (GKI) به‌ عنوان یکی از ابزارهای سنجش وضعیت دانشگاه‌ها و ارتباط آنها‌ با جامعه در کشورهای مختلف ‌اهمیت فراوانی دارد. این شاخص که از سوی مؤسسه اطلاعات جهانی منتشر می‌شود، کشورها را بر‌اساس شش مؤلفه کلیدی شامل آموزش پیش‌دانشگاهی، آموزش عالی، آموزش فنی و حرفه‌ای، تحقیق و نوآوری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، محیط توانمندساز و اقتصاد دانش‌بنیان ارزیابی می‌کند. آخرین داده‌های منتشرشده در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد ایران در مجموع شش مؤلفه در میان ۱۴۱ کشور، رتبه ۱۰۲ را با امتیاز ۴۰.۶ کسب کرده است که کمتر از میانگین جهانی (۴۷.۸) است. این جایگاه نشان‌دهنده فاصله قابل‌ توجه کشور از معیارهای جهانی دانش‌محور است.

شاخص جهانی دانش (GKI) نشان می‌دهد کشورهای منطقه در مسیر توسعه دانشگاه‌های خود فاصله‌ قابل‌ توجهی با یکدیگر دارند. برای نمونه عربستان سعودی با کسب امتیاز ۵۴.۸ در رتبه ۴۱ قرار گرفته است. قطر با ۵۵.۵ امتیاز در رتبه ۳۹ و امارات متحده عربی با ۶۰.۹ امتیاز در رتبه ۲۶، از پیشتازان منطقه محسوب می‌شوند. ترکیه نیز با امتیاز ۴۹.۲ و جایگاه ۵۹، عملکرد متوسط‌تری دارد. در این میان ایران با امتیاز ۴۰.۶ و رتبه ۱۰۲، فاصله معناداری با همسایگانی که نام برده شد دارد. این اختلاف به‌ویژه در زیرشاخص‌های آموزش عالی (امتیاز ۳۱.۴) و محیط توانمندساز (امتیاز ۳۷.۶) بیشتر به چشم می‌آید.

ایران در بخش آموزش عالی امتیاز ۳۱.۴ را کسب کرده است. این امتیاز نشان می‌دهد رشد کمی دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر به‌هیچ‌وجه نشانگر پیشرفت کیفی در آموزش یا پژوهش نیست. استقلال علمی محدود و توانایی دانشگاه برای حل مسائل جامعه نیز در سطح بسیار ضعیف باقی مانده است. از سوی دیگر در حوزه محیط توانمندساز، امتیاز ۳۷.۶ گویای حکمرانی ضعیف، نبود آزادی علمی و فقدان ساختارهای نهادی اثربخش است که مانع تحقق اصول توسعه پایدار در نظام آموزش عالی می‌شود.

در بعد پژوهشی نیز هرچند تولید علمی ایران در برخی رشته‌ها قابل توجه است، اما کیفیت تحقیقات، استقلال در انتخاب موضوعات و تأثیرگذاری اجتماعی پژوهش‌ها همچنان پایین است. وجود خودسانسوری و نبود مسئله محوری، مانع رشد اثربخش نظام آموزش عالی شده‌اند. این امر در نهایت باعث تضعیف پیوند دانشگاه با جامعه شده است. دانشگاه‌ها نه‌تنها در سیاست‌گذاری‌های کلان نقش مؤثری ایفا نمی‌کنند، بلکه در پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه نیز عملکردی منفعل دارند. در نتیجه گفتمان دانشگاهی در بسیاری موارد از متن جامعه فاصله گرفته است.

دانشگاه مورد نظر به شبکه متصل نیست

یکی دیگر از نقاط ضعف جدی، جایگاه ایران در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات است. با رتبه ۹1 از میان 141 کشور، زیرساخت‌های دیجیتال کشور در حوزه دانشگاهی همچنان ناکارآمد بوده و ظرفیت لازم برای بهره‌برداری از فناوری‌های نوین در آموزش، پژوهش و ارتباطات علمی بین‌المللی را ندارد. این ضعف، در دوران پساکرونا و در فضای تحول دیجیتال یک مانع جدی برای تحقق دانشگاه پایدار به‌ شمار می‌رود. این عقب‌ماندگی در فناوری‌های نوین و آموزش هوشمند، خود را در رتبه پایین ایران در شاخص‌های بین‌المللی مانند GKI در حوزه ICT نشان می‌دهد.

توسعه پایدار در دانشگاه‌های ایران با چالش‌های متعددی دیگری نیز مواجه بوده که در ابعاد مختلف قابل مشاهده است. در حوزه محیط زیست، حفاظت از منابع طبیعی و اجرای سیاست‌های زیست‌محیطی در بسیاری از دانشگاه‌ها جایگاه ساختاری نیافته است. مصرف بی‌رویه انرژی، فقدان سیستم‌های بازیافت مؤثر از‌جمله ضعف‌های مشهود در این زمینه‌اند.

نظام منابع انسانی دانشگاه‌ها نیز با مشکلات جدی روبه‌رو است. نبود شایسته‌سالاری، دخالت‌های بیرونی در روند جذب و ارتقای اعضای هیئت‌علمی و مهاجرت گسترده نخبگان موجب فرسایش شدید سرمایه انسانی در دانشگاه‌ها شده است. از نظر اقتصادی نیز دانشگاه‌ها عمدتا به بودجه‌های دولتی متکی هستند و نتوانسته‌اند سازوکارهای مؤثری برای درآمدزایی از طریق تجاری‌سازی دانش، ثبت اختراعات یا همکاری با صنعت ایجاد کنند.

در مجموع، تحلیل شاخص GKI و مقایسه آن با مؤلفه‌های توسعه پایدار در دانشگاه‌ها نشان می‌دهد‌ نهاد دانشگاه در ایران به‌جای آنکه موتور توسعه پایدار باشد، خود در چرخه‌ای از ناپایداری ساختاری و ناکارآمدی گرفتار شده است. بدون اصلاحات بنیادین در ساختار حکمرانی دانشگاهی، بازگشت به استقلال نهاد علم، تقویت زیرساخت‌های فناورانه و ارتقای پیوندهای میان دانشگاه و جامعه، توسعه پایدار بیش از آنکه یک برنامه عمل‌گرایانه باشد، یک آرزوی دست‌نیافتنی باقی خواهد ماند.