|

تنوع زیستی، غذای ما، سلامت ما

بهزاد قره‎یاضی. رئیس انجمن ایمنی زیستي

کنوانسیون تنوع زیستی، روز اول خرداد هر سال را به عنوان روز جهانی تنوع زیستی معرفی و شعاری را برای آن انتخاب می‎کند. شعار امسال این روز به نقش و اهمیت تنوع زیستی در تأمین غذا و سلامت اختصاص یافته است. کشور ما که یکی از مراکز اصلی تنوع زیستی محسوب می‎شود، از جنبه تنوع درون‎گونه‎ای به‌ویژه در گونه‎های مرتبط با غذا و کشاورزی از اهمیت فوق‎العاده‎ای برخوردار است. تنوع زیستی به مفهوم تفاوت‎های موجود در جهان زنده است. تنوع زیستی در سطوح مختلف اکوسیستم، فرد و ژن می‎تواند مصداق داشته باشد.
اصولا تنوع زیستی یا وجود فرم‎های مختلف از یک گونه، یکی از سه رکن اصلی منابع پایه تولید در جهان (آب، خاک و تنوع زیستی) ارزیابی می‎شود. همان‌گونه که حیات بدون آب قابل تصور نیست، برای اهل فن محرز است که حیات بدون تنوع نیز بقا و دوام نخواهد داشت. ریشه پیدایش در تنوع و تفاوت‎های بین رنگ و نژاد و نقش و نگار گیاهان، جانوران و حتی انسان در واقع در تفاوت بین ردیف‎های نوکلئوتیدی عامل فیزیکی وراثت یعنی مولکول دی‌ان‌‌ای نهفته است. ممکن است این پرسش مطرح شود که علت بروز این تفاوت‎ها چیست. پاسخ در مکانیسم همانند‎سازی موجودات در سطح زیرسلولی نهفته است. خالق هستی از یک‌سو با تدبیر «اصل دقت» در همانند‎سازی استمرار نسل‎ها و حفاظت گونه‎ها و از سوی دیگر، با تدبیر «اصل اشتباه» پدیدآوری فرم‎های متفاوت زیستی را تضمین کرده است. اگر اشتباهی در نسخه‎برداری از عوامل وراثت رخ نمی‎داد، همه هم‌شکل می‎بودند و با کوچک‌ترین تغییر محیطی نامساعد همه نابود می‎شدند. اما این خطای مطلوب می‎تواند عامل دیگری هم داشته باشد و آن هم محیط زیست است. پدیده‎ها و عوامل محیطی مانند نور، خشکی، شوری و آلاینده‎ها می‎توانند موجب افزایش اشتباه شوند. در واقع هر نوع تغییری در محیط ‎زیست می‎تواند موجب پیدایش فرم‎های جدیدی شود؛ فرم‎هایی که می‎توانند موجب افزایش، کاهش یا حتی نابودی تنوع‎زیستی شوند. در این میان، بشر هم به عنوان عامل سوم، به ایجاد تنوع تسریع بخشیده است. در واقع علم به‌نژادی را می‌توان در دو واژه تعریف کرد: «تنوع و انتخاب». انتخابی که به‌نژادگران انجام می‎دهند یا از میان تنوع موجود در طبیعت است یا تنوعی است که بشر با رمزگشایی از دی‌ان‌ای به ایجاد آن اهتمام ورزیده است.
بشر با اقدامات نابخردانه خود از جمله تغییر مسیر رودخانه‎ها، جنگل‎تراشی و برداشت بی‎رویه از منابع ملی، چرای بیش از حد از مراتع و ایجاد شهرها و مستحدثات، تنوع‎زیستی را کاهش داده و بر اساس گزارش سال 2019 میلادی کنوانسیون تنوع‎ زیستی گونه‎های منقرض‌شده یا در حال انقراض را به یک میلیون گونه افزایش داده است. اما دانش تجمعی بشر در هزاره‎های اخیر و توسعه فناوری‎های جدید توانسته است تنوع ارزشمند دیگری را برای بشر به ارمغان بیاورد. آنچه امروز در سبد غذایی مردم جهان قرار دارد، از گوشت سفید و قرمز گرفته تا ذرت، سویا و گندم، از سیب، موز و هندوانه گرفته تا ماکارونی، پنبه و هویج بدون استثنا اصلاح‌شده و تغیيریافته ژنتیک هستند. اجداد طبیعی و وحشی هویج ریشه قابل خوردن نداشتند. موز وحشی پر از هسته است و غیرقابل خوردن؛ گندم طبیعی محصول کمی دارد و در نهایت بسیاری از محصولات طبیعی دارای سموم و آلکالوئیدها و ترکیبات نامناسبی هستند. دانشمندان با استفاده از علم ژنتیک توانسته‎اند این معایب را برطرف کنند و بر محاسن محصولات غذایی بیفزایند. برای ایجاد این نوع تنوع، به‌نژادگران از روش‎های مختلفی از جمله تلاقی درون‎گونه‎ای و تلاقی‎های بین‌گونه‎ای استفاده می‎کنند. اخیرا روش‎های جدیدتری ابداع شده‎اند که استفاده از فناوری هسته‎ای برای ایجاد متعمدانه جهش یکی از آنهاست. گندم ماکارونی که امروز در سفره غذایی ما قرار دارد، حاصل استفاده از فناوری هسته‎ای است و پیش از آن در طبیعت وجود نداشت. مهندسی ژنتیک و ویرایش ژنومی در حال حاضر عالی‌ترین سطوح ایجاد تنوع‎ زیستی را برای بشر فراهم کرده‎اند. با این روش‎ها هم بر کیفیت غذا افزوده شده و هم بر کمیت آن و هم سلامت آن تضمین می‎شود. با تسلط بشر بر شناسایی ژن‎ها، استخراج آنها و بهبود ویژگی‎های فراورده‎های ژن، امروز صنعت تولید دارو و مواد باارزش پزشکی در نقطه عطف تحول ساختاری قرار گرفته است. آن گیاهی که تا دیروز «هرز» نامیده می‎شد، در سایه فناوری مهندسی‎ ژنتیک و تراریخته امروز به امیدی برای نجات هزاران بیمار چشم‎انتظار تلاش پژوهشگران تبدیل شده است.
روز جهانی تنوع ‎زیستی را بهانه‎ای برای قدرشناسی از محیط‌بانان، دوستداران و فعالان محیط‎ زیست، دانشمندان و پژوهشگران عرصه‎های زیستی از جمله به‌نژادگران و مهندسان ژنتیک قرار دهیم و با آنان مهربان‌تر باشیم؛ چراکه آنها بیدارند وقتی که ما خوابیم.

کنوانسیون تنوع زیستی، روز اول خرداد هر سال را به عنوان روز جهانی تنوع زیستی معرفی و شعاری را برای آن انتخاب می‎کند. شعار امسال این روز به نقش و اهمیت تنوع زیستی در تأمین غذا و سلامت اختصاص یافته است. کشور ما که یکی از مراکز اصلی تنوع زیستی محسوب می‎شود، از جنبه تنوع درون‎گونه‎ای به‌ویژه در گونه‎های مرتبط با غذا و کشاورزی از اهمیت فوق‎العاده‎ای برخوردار است. تنوع زیستی به مفهوم تفاوت‎های موجود در جهان زنده است. تنوع زیستی در سطوح مختلف اکوسیستم، فرد و ژن می‎تواند مصداق داشته باشد.
اصولا تنوع زیستی یا وجود فرم‎های مختلف از یک گونه، یکی از سه رکن اصلی منابع پایه تولید در جهان (آب، خاک و تنوع زیستی) ارزیابی می‎شود. همان‌گونه که حیات بدون آب قابل تصور نیست، برای اهل فن محرز است که حیات بدون تنوع نیز بقا و دوام نخواهد داشت. ریشه پیدایش در تنوع و تفاوت‎های بین رنگ و نژاد و نقش و نگار گیاهان، جانوران و حتی انسان در واقع در تفاوت بین ردیف‎های نوکلئوتیدی عامل فیزیکی وراثت یعنی مولکول دی‌ان‌‌ای نهفته است. ممکن است این پرسش مطرح شود که علت بروز این تفاوت‎ها چیست. پاسخ در مکانیسم همانند‎سازی موجودات در سطح زیرسلولی نهفته است. خالق هستی از یک‌سو با تدبیر «اصل دقت» در همانند‎سازی استمرار نسل‎ها و حفاظت گونه‎ها و از سوی دیگر، با تدبیر «اصل اشتباه» پدیدآوری فرم‎های متفاوت زیستی را تضمین کرده است. اگر اشتباهی در نسخه‎برداری از عوامل وراثت رخ نمی‎داد، همه هم‌شکل می‎بودند و با کوچک‌ترین تغییر محیطی نامساعد همه نابود می‎شدند. اما این خطای مطلوب می‎تواند عامل دیگری هم داشته باشد و آن هم محیط زیست است. پدیده‎ها و عوامل محیطی مانند نور، خشکی، شوری و آلاینده‎ها می‎توانند موجب افزایش اشتباه شوند. در واقع هر نوع تغییری در محیط ‎زیست می‎تواند موجب پیدایش فرم‎های جدیدی شود؛ فرم‎هایی که می‎توانند موجب افزایش، کاهش یا حتی نابودی تنوع‎زیستی شوند. در این میان، بشر هم به عنوان عامل سوم، به ایجاد تنوع تسریع بخشیده است. در واقع علم به‌نژادی را می‌توان در دو واژه تعریف کرد: «تنوع و انتخاب». انتخابی که به‌نژادگران انجام می‎دهند یا از میان تنوع موجود در طبیعت است یا تنوعی است که بشر با رمزگشایی از دی‌ان‌ای به ایجاد آن اهتمام ورزیده است.
بشر با اقدامات نابخردانه خود از جمله تغییر مسیر رودخانه‎ها، جنگل‎تراشی و برداشت بی‎رویه از منابع ملی، چرای بیش از حد از مراتع و ایجاد شهرها و مستحدثات، تنوع‎زیستی را کاهش داده و بر اساس گزارش سال 2019 میلادی کنوانسیون تنوع‎ زیستی گونه‎های منقرض‌شده یا در حال انقراض را به یک میلیون گونه افزایش داده است. اما دانش تجمعی بشر در هزاره‎های اخیر و توسعه فناوری‎های جدید توانسته است تنوع ارزشمند دیگری را برای بشر به ارمغان بیاورد. آنچه امروز در سبد غذایی مردم جهان قرار دارد، از گوشت سفید و قرمز گرفته تا ذرت، سویا و گندم، از سیب، موز و هندوانه گرفته تا ماکارونی، پنبه و هویج بدون استثنا اصلاح‌شده و تغیيریافته ژنتیک هستند. اجداد طبیعی و وحشی هویج ریشه قابل خوردن نداشتند. موز وحشی پر از هسته است و غیرقابل خوردن؛ گندم طبیعی محصول کمی دارد و در نهایت بسیاری از محصولات طبیعی دارای سموم و آلکالوئیدها و ترکیبات نامناسبی هستند. دانشمندان با استفاده از علم ژنتیک توانسته‎اند این معایب را برطرف کنند و بر محاسن محصولات غذایی بیفزایند. برای ایجاد این نوع تنوع، به‌نژادگران از روش‎های مختلفی از جمله تلاقی درون‎گونه‎ای و تلاقی‎های بین‌گونه‎ای استفاده می‎کنند. اخیرا روش‎های جدیدتری ابداع شده‎اند که استفاده از فناوری هسته‎ای برای ایجاد متعمدانه جهش یکی از آنهاست. گندم ماکارونی که امروز در سفره غذایی ما قرار دارد، حاصل استفاده از فناوری هسته‎ای است و پیش از آن در طبیعت وجود نداشت. مهندسی ژنتیک و ویرایش ژنومی در حال حاضر عالی‌ترین سطوح ایجاد تنوع‎ زیستی را برای بشر فراهم کرده‎اند. با این روش‎ها هم بر کیفیت غذا افزوده شده و هم بر کمیت آن و هم سلامت آن تضمین می‎شود. با تسلط بشر بر شناسایی ژن‎ها، استخراج آنها و بهبود ویژگی‎های فراورده‎های ژن، امروز صنعت تولید دارو و مواد باارزش پزشکی در نقطه عطف تحول ساختاری قرار گرفته است. آن گیاهی که تا دیروز «هرز» نامیده می‎شد، در سایه فناوری مهندسی‎ ژنتیک و تراریخته امروز به امیدی برای نجات هزاران بیمار چشم‎انتظار تلاش پژوهشگران تبدیل شده است.
روز جهانی تنوع ‎زیستی را بهانه‎ای برای قدرشناسی از محیط‌بانان، دوستداران و فعالان محیط‎ زیست، دانشمندان و پژوهشگران عرصه‎های زیستی از جمله به‌نژادگران و مهندسان ژنتیک قرار دهیم و با آنان مهربان‌تر باشیم؛ چراکه آنها بیدارند وقتی که ما خوابیم.

 

اخبار مرتبط سایر رسانه ها